Notas
Siculus Flaccus, De conditionibus agrorum, 7-8 : Quidam enim populi pertinaciter aduersus Romanos bella gesserent, quidam experti uirtutem eorum seruauerunt pacem, quidam cognita fide et iustitia eorum se eis adiunxerunt et frequenter aduersus hostes eorum arma tulerunt. Leges itaque pro suo quisque merito acceperunt : neque enim erat iustum ut his qui totiens admisso periurio rupere pace mac bellum intulere Romanis, idem praestari quod fidelibus populis, Clavel-Lévêque et al. 1993, p. 4-5 = Guillaumin 2010, p. 32-33.
Siculus Flaccus, De condicionibus agrorum, 210-212 : Causam autem diuidendorum agrorum bella fecerunt. Captus enim ager ex hoste uictori militi ueteranoque adsignatus hostibus pulsis aequalis in modo manipuli datus est. Nec tamen omnibus personis uictis ablati sunt agri ; nam quorundam dignitas aut gratia aut amicitia uictorem ducem mouit ut eis concederet agros suos, Clavel-Lévêque et al. 1993, p. 60-63 5 = Guillaumin 2010, p. 56.
Voir Libri coloniarum. Brunet et al. 2008.
Botteri 1992 ; Moatti 1992.
Gaius, Inst. II, 66.
Siculus Flaccus, De condicionibus agrorum, 256-260, Clavel-Lévêque et al. 1993, p. 80-83 = Guillaumin 2010, p. 62-33.
Ibid.
Siculus Flaccus, De condicionibus agrorum, 260-261 : Quibus […] redditi sunt agri, iussi professi sunt quantum quoque loco possiderent. Aliquibus uero ita contigit ut iussi aestimatione facta profiterentur ; quibus secundum aestimationem pecunia data est, pulsique agris suis sunt, ueteranusque uictor eo deductus est, Clavel-Lévêque et al. 1993, p. 80-83 5 = Guillaumin 2010, p. 63.
Suet., Caes., XXXVIII.
Siculus Flaccus, De condicionibus agrorum, 252-261, Clavel-Lévêque et al. 1993, p. 79-83 et 5 = Guillaumin 2010, IV, 34-35, p. 62-63 ; Chouquer – Favory 2001, p. 128.
App., BC, I, 10, 73-77 ; Hinard 2000b.
Cf. Siculus Flaccus, De condicionibus agrorum, 180, Clavel-Lévêque et al. 1993, p. 55 = Guillaumin 2010, III, 1, p. 53.
Hygin évoque ici le type de contrat entre le magistrat qui dispose de l’ager publicus et le preneur. Il impose aux différentes terres différentes conditions, précisées au terme du contrat d’assignation. Ces conditions peuvent être modifiées par la uetustas.
En fait, il s’agit des régimes légaux imposés par les contrats.
Hygin, De controuersiis, 52-56 : Quaestorii autem dicuntur agri quos populus Romanus deuictis pulsisque hostibus possedit mandauitque quaestoribus ut eos uenderent. Quae | centuriae nunc appellantur, id est plinthi|des, hoc est laterculi. Eosdem in quinquagenis iugeribus quadratos cluserunt limitibus, atque ita certum cuique modum uendiderunt. Quibus agris sunt condiciones uti p. R. <praestituit> ; quod etiam praestitutum obseruant.Vetustas tamen longi temporis plerumque paene similem reddidit occupatorum agrorum condicionem : constat e<nim> n<on> uniuersos paruisse legibus quas a uenditoribus suis acceperant, dans Behrends et al. 2000, p. 56-59 = Guillaumin 2010, II, 23-24, p. 9-10
Le texte parle du bail des terres traditionnellement relevant des charges du censeur (cf. Mommsen 1887-1888, p. 439 sq. et p. 459). Il distingue deux termes. La période de cinq années est la durée traditionnelle des contrats avec le censeur qui devaient être renouvelés chaque fois qu’un censeur commençait sa magistrature.
Siculus Flaccus, De la condition des terres, 279, à propos des subsécives : « Certains, c’est-à-dire les colons, ont vendu les subsécives qui leur avaient été donnés, certains les ont attribués aux voisins les plus proches contre une redevance, d’autres ont eu l’habitude de les louer par bail de cinq ans et d’en percevoir les revenus par l’intermédiaire de fermiers, d’autres les louent pour une durée plus longue » (Quae quidam, id est coloni, sibi donata uendiderunt, aliqui uectigalibus proximis quibusque adscripserunt, alii per singula lustra locare soliti per mancipes reditus percipiunt, alii in plures annos.), dans Clavel-Lévêque et al. 1993, p. 90-91 = Guillaumin 2010, IV, 46, p. 65.
Lege dicta : il s’agit ici d’un contrat dont le caractère a été discuté. Legem datam se trouve chez La. 81, 9 dans un paragraphe qui apparaît comme une conclusion de cet ensemble.
Cf. Siculus Flaccus, 279, dans Clavel-Lévêque et al.. 1993, p. 90-91 = Guillaumin 2010, IV, 46, p. 65.
À rapprocher de Siculus Flaccus, 297-298 : « Dans le cas où toute la terre n’a pas pu tomber sous l’assignation à cause soit de l’âpreté des lieux, soit de l’escarpement des montagnes, même si ces terres dépassaient les limites données par la loi, cependant, comme elles étaient vacantes, elles ont été concédées à ceux à qui on les avait prises, sans que pour autant le pouvoir de juridiction leur fût concédé. Souvent même on a donné ces terres à la res publica », dans Clavel-Lévêque et al. 1993, p. 96-99 = Guillaumin 2010, IV, 56-57, p. 67 ; et plus précisément encore, p. 234 : « Certaines aussi seront inscrites PÂTURAGES : c’est un genre de subsécives, pour ainsi dire, ou bien ce sont des lieux que tous les plus proches voisins, c’est-à-dire ceux qui leur sont contigus, … comme pâturages … », dans Clavel-Lévêque et al. 1993, p. 68-70 = Guillaumin 2010, IV, 19, p. 58 (Le texte latin est corrompu : Inscribuntur et COMPASCVA : quod est genus quasi subseciuorum siue loca quae proximi quique uicini, id est qui ea contingunt, pascua …). L’argument qui donne les subsecives aux voisins contigus est juridiquement le même qui attribue la propriété d’une île qui naît dans un cours d’eau public et de l’arbre ou de la pierre qui se trouve sur les confins, exempts, par leur nature, du droit de la propriété. Cette correspondance a vraisemblablement un rapport avec la mesure de Domitien mentionnée par Hygin dans la phrase 195 qui donnait les subsecives aux possesseurs.
Hyginus, De condicionibus agrorum, 57-64 : Vectigales autem agri sunt obligati, quidam r(ei) p(ublicae) p(opuli) R(omani), quidam coloniarum aut municipiorum aut ciuitatium aliquarum. Qui et ipsi plerique ad populum Romanum pertinentes ex hoste capti partitique | ac diuisi sunt per centurias, ut adsignarentur militibus quorum uirtute capti erant, amplius quam destinatio modi quam ue[ro] militum exigebat numerus : qui superfuerant agri uectigalibus subiecti sunt, alii per annos <quinos>, alii uero mancipibus ementibus, id est conducentibus in annos centenos, plures uero finito illo tempore iterum ueneunt locanturque ita ut uectigalibus est consuetudo. In quo tamen genere agrorum sunt aliquibus nominatim redditae possessiones, <qui> id habeant inscriptum [que] in formis, quantum cuique eorum restitutum sit. Hi agri qui redditi sunt, non obligantur | uectigalibus, quoniam scilicet prioribus dominis redditi sunt. Mancipes autem, qui emerunt lege dicta ius uectigalis, ipsi per centurias locauerunt aut uendiderunt proximis quibusque possessoribus. In his igitur | agris quaedam loca propter asperitatem aut sterilitatem non inuenerunt emptores. Itaque in formis locorum talis adscriptio, id est IN MODVM CONPASCVAE, aliquando facta est, et TANTVM CONPASCVAE ; quae pertinerent ad proximos quosque possessores, qui ad ea attingunt finibus suis. Quod[que] genus agrorum, id est conpascuorum, etiam nunc in adsigna|tionibus quibusdam incidere potest, dans Behrends et al. 2000, p. 36-43 = Guillaumin 2010, II, 25-28, p. 10-11.
Les bene meriti sont ceux qui ont choisi le bon parti, ici celui du vainqueur des guerres civiles. On prend leur terre aux autres, mais on laisse la leur aux bene meriti ; située dans la zone d’assignation, elle échappe (fundi excepti) à la redistribution à de nouveaux possesseurs. Pour le sort inverse réservé aux male meriti, voir Hyginus Gromaticus, Constitutio limitum, dans Clavel-Lévêque et al. 1996, p. 120-121 et 146-147 = Guillaumin 2005a, XIII, 5 et XVIII, p. 111 et 118.
Les Iulienses sont ici, comme souvent dans les textes gromatiques et sur les vignettes qui les illustrent, les habitants d’une colonia Iulia indéterminée, prise comme modèle et comme type de la colonie.
Ordo désigne l’ordo decurionum, le conseil ou le sénat de la colonie (Pomponius, 1b sg. enchiridii, Dig., 50, 16, 239, 5 : Decuriones quidam dictos aiunt ex eo quod initio, cum coloniae deducerentur, decima pars eorum qui ducerentur consilii publici gratia conscribi solita sit, « certains disent que les décurions tirent leur nom du fait qu’à l’origine, lors de la déduction d’une colonie, on avait coutume d’inscrire le dixième de ceux qui étaient déduits pour constituer le conseil public »). L’ordo joue au sein de la colonie un rôle analogue à celui du sénat romain dans ses rapports au peuple. Hygin le Gromatique présente les décurions comme les ayants-droit de l’attribution de la terre après avoir dit que les terres sont assignées aux Iulienses : c’est que l’appartenance de la terre à l’ordo decurionum ou à l’uniuersitas colonorum est juridiquement identique.
Hyginus Gromaticus, Constitutio Limitum, p. 116-128 : Cum centurias omnes inscriptis lapidibus terminauerimus, illa quae rei publicae adsignabunt, quamuis limitibus haereant, priuata terminatione circumibimus, et in forma ita ut erit ostendemus, siluas siue pascua publica siue utrumque. Quatenus erit, inscriptione replebimus, ut et in forma loci latitudinem rarior litterarum dispositio demonstret. Harum siluarum extremitatem per omnes angulos terminabimus. Eadem ratione terminabimus fundos exceptos siue concessos, et in forma sicut loca publica inscriptionibus demonstrabimus. Concessos fundos similiter ostendemus, ut « fundus Seianus concessus Lucio Manilio Sei filio ». In adsignationibus enim diui Augusti diuersas habent condiciones fundi excepti et concessi. Excepti sunt fundi bene meritorum, ut in totum priuati iuris essent nec ullam coloniae munificentiam deberent, et essent in solo populi Romani. Concessi sunt fundi ei quibus indultum est, cum possidere unicuique plus quam edictum continebat non liceret. Quemadmodum ergo eorum ueterum possessorum relicta portio ad ius coloniae reuocatur, sic eorum quibus plus possidere permissum est. Omnium enim fundos secundum reditus coemit et militi adsignauit. Inscribemus ergo concessos sic ut in aere permaneant. Aeque territorio si quid erit adsignatum, id ad ipsam urbem pertinebit nec uenire aut abalienari a publico licebit. Id « datum in tutelam territorio » adscribemus, sicut siluas et pascua publica. Quod ordini coloniae datum fuerit, adscribemus in forma « silua et pascua », ut puta « Semproniana », « ita ut fuerunt adsignata Iuliensibus ». Ex hoc apparebit haec ad ordinem pertinere. Aeque lucus aut loca sacra aut aedes quibus locis fuerint mensura comprehendemus, et locorum uocabula inscribemus. Non exiguum uetustatis solet esse instrumentum, si locorum insignium mensurae et uocabula aeris inscriptionibus constent, dans Clavel-Lévêque et al. 1996, p. 116-128 = Guillaumin 2005a, XIII, 1-11, p. 110-112.
Ce sont ceux qui n’ont pas fait le bon choix, et qui en sont punis par le vainqueur. Pour le sort inverse réservé aux bene meriti, voir supra, 13, 5.
Il faut développer l’abréviation de la manière suivante : C(oncessum) V(eteri) P(ossessori) et rei publicae. Rudorff 1852, p. 389 renvoie à Siculus Flaccus (phrase 212 = p. 155 Lachmann = p. 119 Thulin) : nec tamen omnibus personis uictis ablati sunt agri ; nam quorum dignitas aut gratia aut amicitia uictorem ducem mouit ut eis concederet agros suos, « Cependant, parmi les vaincus, tous les individus ne se sont pas vu enlever leurs terres ; en effet, la dignité de certains, la gratitude ou l’amitié ont poussé le général vainqueur à leur concéder leurs propres terres ». Il évoque également le cas de Virgile qui bénéficia de cette mesure grâce à l’amitié du triumuir Octave. La double attribution CVP et rei publicae est correcte, parce que le concessum est aussi octroyé à la communauté (respublica).
Hyginus Gromaticus, Constitutio Limitum, p. 146-150 : Agrum rudem prouincialem sic adsignabimus quemadmodum supra diximus. Si uero municipium in coloniae ius transferetur, condicionem regionis excutiemus et secundum suam postulationem adsignabimus. Multis locis conditores uniuersum locum coemerunt, multis male meritos fundorum possessione priuauerunt. Vbi tamen aliquid concessum est et gratiae, in eius modi condicionibus interuenit « C V P et rei publicae ». Hunc agrum secundum datam legem aut si placebit secundum diui Augusti adsignabimus « eatenus qua falx et arater ierit ». Haec lex habet suam interpretationem. Quidam putant tantum cultum nominari : ut mihi uidetur, utilem ait agrum adsignare oportere. Hoc erit ne accipienti siluae uniuersus modus adsignetur aut pascui. Qui uero maiorem modum acceperit culti, optime secundum legem accipiet aliquid siluae ad implendum modum. Ita fiet ut alii sibi iunctas siluas accipiant, alii in montibus ultra quartum forte uicinum, dans Clavel-Lévêque et al. 1996, p. 146-150 = Guillaumin 2005a, XVIII, 1-4, p. 117-118.
Gaius, Inst., II, 7, 21 et 27.
Gaius, Inst., II, 7.
Sen., Ben., VII, 4, 2-3 ; VII, 7, 4-5.
Dion. Hal. II, 15, 2 à propos d’une décision de Romulus portant sur la confiscation de la moitié des biens d’un père qui aurait exposé un enfant de moins de trois ans.
ILLRP, n° 467-472.
App., BC, I, 1, 10 (Loeb).
Moatti 1993, p. 31-46, notamment note 50, p. 42.
Cic., Quinct., 49-50 ; Cf. Hinard 1975 ; Hinard 2008a, p. 72.
Hinard 1985a, p. 152.
Flor., II, 11, 3 ; App., BC, I, 107, 501 ; Gran. Lic. 34 Fl.
Flor., II, 11, 3 ; Sall., Hist., I, 55, 18 ; Cic., De leg. agr., II, 56 ; Dom. 43 ; Pis. 30 ; Val. Max. VI, 2, 8.
Cic., De leg. agr., III, 5 ; 7.
Cic., Sull., 60 et 62.
Hinrichs 1989, p. 71-72.
Plut., Sull., 31.
Sall., Hist., II, 14: orbe terrarum extorres.
Hinard 2008b, p. 108.
Strab., V, 249 ; Plut., Sulla, passim ; Cic., In Verr., I, 47 ; Pro Rosc. Amer., 43, 44 ; In Rull., III, 3 ; In Pison., 2 ; Acad., II, 1 ; Vell. Pat., II, 28 ; Sal., Cat., 51.
Cic., Sex. Rosc. 125.
Mommsen 1907, p. 360 ; Hinard 1985a, p. 98.
Des colonies furent fondées en Étrurie (Arretium, Volterra, Fiesole, Florence, Chiusi), Ombrie (Spolète, Interamna, Tuder, Ameria), Latium (Aricie, Bouillae, Castrimonium, Gabies, Tusculum, Campanie (Pompéi, Urbana, Capoue, Calatia, Nola) et en Corse (Aleria). Cf. Libri Coloniarum. Texte établi, traduit et annoté par Brunet et al. 2008, s.u. Sulla felix, I, X, 21 ; Syllani limites, I, X, 43 ; 53 ; 63 ; Syllana mensura, I, X, 62 ; lex Syllana, I, X, 8 ; 17 ; 20 ; 26 ; 27 ; 38 ; 53. Pour une lecture plus critique des sources, cf. Hinrichs 1989, p. 60-64 (p. 70 dans l’édition originale en allemand).
Plut., Sull. 31, 8, précise que « ce qui parut le comble de l’injustice [de la proscription] est qu’il priva de leurs droits civiques et les fils et les petits-fils de proscrits ». Liv., Per., 89, 4 ; Vell. II, 28, 4 ; Plut., Sull., 31, 8 ; Dion. Hal. 8, 80, 2 ; Sen., Ira, 2, 34, 3.
Dio. Cass., XLI, 18, 2 ; 21, 6 ; XLIV, 47, 4 ; Plut., Caes., 37, 2 ; Suet., Diu. Iul., 41, 3 ; Vell II, 43, 4 ; Cic., Pro. Rosc. Amer., 153 ; Hinard 1984, p. 1889-1907 ; Hinard 1985a ; Vadaldi Iasbez 1981 ; Lanzani 1931.
App., BC, V, 72, 306 ; Dion XLVIII, 36, 3 ; Hinard 1985a, p. 252-255.
Trois leges Plautiae sont concernées en 70 : la lex Plautia en tant que telle, la lex ou rogatio Plautia agraria portant peut-être sur l’installation de vétérans de Pompée et de Metellus Pius à la suite des guerres Sertorius, et la lex Plautia de ui.
Berger 1953, s.u. adfinitas, ius adfinitatis.
Gell., NA, XIII, 3, 5 : Repperi tamen in oratione C. Caesaris, qua Plautiam rogationem suasit, necessitatem dictam pro necessitudine, id est iure adfinitatis. Verba haec sunt : « Equidem mihi uideor pro nostra necessitate non labore, non opera, non industria defuisse » [« Cependant j’ai trouvé dans le discours de C. César, en faveur de la loi Plautia, necessitas pour necessitudo, c’est-à-dire dans le sens de liens de parenté. Voici le passage : « Certes, je crois avoir déployé tout le zèle, tous les efforts, toute l’activité que réclamait notre parenté, pro nostra necessitate »].
Distribution extra sortem chez Suet., Caes., 20. Les soldats étaient dotés selon le mérite, le temps de service et le grade, et les citoyens selon le nombre d’enfants.
Flor., II, 11, 13.
Cic., Ad Brut., I, 12, 1 ; 2, 1 ; 15, 11.
Cic., In Pis., 4 ; Quint., Inst. Or., XI, 1, 85 ; Plut., Cic., 12 ; Sall., Cat., 37, 9 ; Dio 37, 25, 3.
Roddaz 2000, p. 750-752.
Cic., De leg. agr., III, 7.
Cic., Att., I, 19, 4 ; Havas 1976 ; Hardy 1913.
Plut., Mar., 34, 3-4 ; Hinard 1985b, p. 217.
Plin., HN, XXXVI, 116 ; Hinard 1985a, p. 114.
Plut., Crass., VI, 8.
Cic., Cat., II, 20 ; Mur., 49 ; Sall., Cat., 28 ; Cic., De leg. agr., II, 68.
Cic., De leg. agr., II, 78.
Suet., Caes., L, 3.
Keppie 1983, p. 50-58 ; Ferriès 2007, p. 111.
App., BC, II, 135.
Keppie 1983, p. 50-57.
App., BC, V, 14.
Suet., Caes., L, 3.
Cic., IIVerr., III, 81.
Gell., NA, XVIII, 4, 4 = Sall., Hist., IV, 1.
Cic., IIVerr., I, 38 sur les terres situées sur le territoire de Bénévent et attribuées à Verrès pour son ralliement.
Cic., De leg. agr., III, 3 ; Flor., II, 11, 3.
Cic., Muren., 42.
Cic., Ad fam., II, 20, 3. Hinrichs 1989, p. 75, pense que cette question était peut-être encore à l’ordre du jour sous Vespasien à propos de Nola si l’on suit le texte de la notice que lui consacre le Liber coloniarum.
Plut., Cat. Min., XVII, 5-7 ; Suet., Diu. Iul., XI, 2 ; Hinard 1985a, p. 204-207.
Ferriès 2007, p. 182-185.
Dio XLVII, 3, 1 ; App., BC, IV, 1.
Dio XLVII, 3, 2-4.
App., BC., IV, 6, 7.
Vell., II, 66, 67 ; Dio. Cass., XLVI, 9, 17 ; Roddaz 2000, p. 843-847.
Canfora 1979 ; Canfora 1980.
Vell., II, 74 ; App., BC, V, 14-19 ; Flor., II, 16; Dio, XLVIII, 5, 1-2.
Minturnes est une colonie romaine depuis 296 ; mais, pour une époque bien postérieure, le Liber coloniarum, I, X, 44, parle d’une colonie fondée par Caius Caesar, soit César, soit Auguste. Hygin le Gromatique pense ici vraisemblablement à une action augustéenne sur le même territoire puisqu’il vient précisément de parler des interventions d’Auguste ; telle est l’hypothèse de M. Pagano, dans Pagano, Villucci 1985.
Hyginus Gromaticus, Constitutio Limitum, p. 42-51 : Finitis ergo ampliorum bellorum operibus, augendae rei publicae causa illustres Romanorum uiri urbes constituerunt quas aut uictoribus populi Romani ciuibus aut emeritis militibus adsignauerunt et ab agrorum noua dedicatione culturae colonias appellauerunt. Victoribus autem adsignatae coloniae, his qui temporis causa arma acceperant ; non enim tantum militum incremento r(es) p(ublica) p(opuli) R(omani) habuit : erat tunc praemium terra et pro emerito habebatur. Multis legionibus contigit bella feliciter transigere et ad laboriosam agri culturae requiem primo tirocinii gradu peruenire. Nam cum signis et aquila et primis ordinibus ac tribunis deducebantur ; modus agri pro portione officii dabatur. Ferunt quidam postea indictum modum belli, et expleta centesima hostium congressione ad colendarum deductos terrarum agros. Diuus Iulius, uir acerrimus et multarum gentium domitor, tam frequentibus bellis militem exercuit ut dum uictorias numeraret, congressionum multitudinem obliuisceretur. Nam milites ultra stipendia emerita detinuit, recusantes deinde ueteranos dimisit, mox eosdem ipsos ueniam commilitii rogantes recepit, et post aliquot bella parta iam pace deduxit. Aeque diuus Augustus iam adsignata orbi terrarum pace exercitus qui aut sub Antonio aut Lepido militauerant pariter et suarum legionum milites colonos fecit, alios in Italia, alios in prouinciis. Quibusdam deletis hostium ciuitatibus nouas urbes constituit, quosdam in ueteribus oppidis deduxit et colonos nominauit. Illas quoque urbes quae deductae a regibus aut dictatoribus fuerant, quas bellorum ciuilium interuentus exhauserat, dato iterum coloniae nomine numero ciuium ampliauit, quasdam et finibus. Ideoque multis regionibus antiquae mensurae actus in diuersum nouis limitibus inciditur : nam tetrantum ueterum lapides adhuc parent, sicut in Campania finibus Minturnensium, quorum noua adsignatio trans fluuium Lirem limitibus continetur, citra Lirem postea adsignatum per professiones ueterum possessorum, ubi iam opportunarum finium commutatione relictis primae adsignationis terminis more arcifinio possidetur, dans Clavel-Lévêque et al. 1996, p. 42-51 = Guillaumin 2005a, V, 1-9, p. 89-91.
Virg., Ecl., IX, 26-30 ; Virg., G., II, 198 ; Plin, NH, III, 130.
Dio, XLVIII, 6, 3.
App., BC, V, 12, 49.
Bona 1959.
Salerno 1990 et le compte rendu de F. Hinard (Hinard 1993).
Dion. Hal., X, 42, 4.
Lebigre 1967, p. 8.
App., BC., I, 89, 407 ; Cic., Pro Sex. Rosc., 125-126 et 128.
Cic., IIVerr, III, 81 ; Off., II, 27.
Plut., Crass., II, 4.
Cic., De leg. agr., III, 3.
Hinrichs 1989, p. 76-77.
Hinrichs 1989, p. 77.
Non., 5, 6.
Cic., De leg. agr, II, 32 ; Nicolet 1970.
Cic., Phil., II, 101 ; VIII, 26 ; X, 22 ; XI, 12 ; XIV, 10.
Dig., XLVIII, 20. 7. 2-5. Au Bas-Empire, la gestion des biens confisqués sera beaucoup plus souple. En effet, « […] les biens confisqués le sont à titre précaire ; ils peuvent être aussitôt rétrocédés en totalité ou en partie par une vente fiscale ou par une libéralité impériale, passer aux mains de pétiteurs ou de nouveaux propriétaires, voire être rendus à leurs anciens propriétaires par une restitutio in integrum ou mesure de grâce. Les res fiscales sont donc pour l’État une source de revenus fluctuante, sans cesse accrue par les confiscations et sans cesse ponctionnée par les donations », dans Delmaire 1989, p. 597.
Delmaire 1989, p. 603. CTh I, 16, 12 ; III, 12, 3 ; IV, 6, 2, 3 ; VI, 2, 13 ; VIII, 18, 5-7 ; IX, 17, 1 ; 21, 2 ; XII, 1, 6 ; 18, 2 ; XIII, 7, 2 ; XIV, 17, 6 ; XV, 2, 1, 4, 6 ; XVI, 5, 21, 30, 33-34 ; 10, 12 . CJ I, 5, 8 ; IV, 42, 1 ; V, 5, 4, 6 ; IX, 39, 2.
Delmaire 1989, p. 598-603.
Toneatto 1984, p. 1601-1631.
Sic. Flacc., De conditionibus agrorum, 167 : Omnia autem finitionum genera quae in occupatoriis agris uidentur inueniri posse in quaestoriis et diuisis et assignatis agris frequenter inueniuntur, quoniam emendo uendendoque aut cambiando muandoque similia finitionum genera inueniri possunt, dans Clavel-Lévêque et al. 1993, p. 50-53 = Guillaumin 2010, II, 56, p. 51.
Siculus Flaccus, De conditionius agrorum, 17 : Vt uero Romani omnium gentium potiti sunt, agros ex hoste captos in uictorem populum partiti sunt, dans Clavel-Lévêque et al. 1993, p. 8 = Guillaumin 2010, I, 7, p. 34.
Dion, frgt. 109, 4 cité, dans un autre contexte, par Hinard 1985a, p. 104.
Peyras 2008, p. 26-36.
Frontinus, De controuersiis, 53 : territorium est quidquid hostis terrendi causa constitutum est, dans Frontin. L’œuvre gromatique. Texte établi, traduit et annoté par Behrends et al. 1998, p. 26 = Guillaumin 2005b, II, 10, p. 154.
Siculus Flaccus, De controuersiis agrorum, 26 : Territis fugatisque inde ciuibus, territoria dixerunt, dans Clavel-Lévêque et al. 1993, p. 12 = Guillaumin 2010, I, 11, p. 35.
Cf. Libri Coloniarum (Brunet et al. 2008), s.u. Graccanus I, I, 3 ; I, II, 3 ; 5 ; I, III, 2 ; (lapides) I, XIII, 1 ; (lex) I, X, 29 ; (limites) I, IV, 1 ; I, VI, 8 ; I, VIII, 7 ; I, X, 70 ; II, I, 7 ; 8 ; II, III, 4 et s.u. Sempronia (lex) I, III, 4 ; I, VI, 10 ; 18 ; I, IX, 3 ; I, X, 2 ; 12 ; 55 ; 66 ; II, I, 25 ; II, III, 1 ; Hinrichs 1989, p. 60-64.
Siculus Flaccus, De conditionibus agrorum, 306-309 : Gracchanorum et Syllanorum limitationum mentio habenda est. In quibusdam etiam regionibus, ut opinamur, isdem lapidibus limitibusque manentibus post assignationes posteriores, duces facti sunt. Quibusdam autem, limitibus institutis, alii lapides sunt positi, etiam eis manentibus quos Gracchani aut Syllani posuerunt. De qua re diligenter intuendum erit, ut eos lapides eosque limites comprehendamus qui postremo per auctores diuisionis positi sunt, dans Clavel-Lévêque et al. 1993, p. 100 = Guillaumin 2010, IV, 60-61, p. 68.
Liv., Per., 89 ; App., BC, I, 470.
Hinrichs 1989, p. 69-77.
Cf. Libri Coloniarum (Brunet et al. 2008), s.u. Sulla felix, I, X, 21 ; Syllani limites, I, X, 43 ; 53 ; 63 ; Syllana mensura, I, X, 62 ; lex Syllana, I, X, 8 ; 17 ; 20 ; 26 ; 27 ; 38 ; 53.
Siculus Flaccus, De conditionibus agrorum, 33-36 : Condiciones autem agrorum uariae sunt ac diuersae, quae aut casibus bellorum aut utilitatibus populi Romani aut ab iniustitia, ut dicunt, inaequales sunt. Occupatorii autem dicuntur agri quos quidam arcifinales uocant, quibus agris uictor populous occupando nomen dedit. Bellis enim gestis uictores populi terras omnes ex quibus uictos eiecerunt publicauere, atque uniuersaliter territorium dixerunt intra quos fines iuris dicendi ius esset. Deinde ut quisque uirtute colendi quid occupauit, arcendo uicinum arcifinale dixit, dans Clavel-Lévêque et al. 1993, p. 14-15 = Guillaumin 2010, II, 1, p. 36.
Hyginus, De condicionibus agrorum, 49 : Arcifinales agri dicuntur qui arcendo, hoc est prohibendo, uicinum nomen acceperunt, dans Behrends et al. 2000, p. 33 = Guillaumin 2005a, II, 21, p. 9.
Les agri occupatorii furent initialement, dans le contexte républicain et italien, des terres qui, après avoir été occupées à la suite d’événements militaires par les vainqueurs, ou détenues par les anciens propriétaires qui avaient réussi à les conserver, furent reconnues comme des possessiones dans le cadre de l’ager publicus populi Romani, à condition qu’elles fussent cultivées ; elles s’opposaient en cela aux agri scripturarii de la transhumance. Botteri 1992 et Moatti 1992.
Hyginus, De condicionibus agrorum, 50 : Occupatorii uero ideo hoc [est] uocabulo utuntur, quod, uicini urbium populi seu possessores, cum adhuc nihil limitibus terminaretur, praesumptione certaminis cum de locis aduersum se repugnantes agerent, pulsi uel cedere<n>t uel restitisse<nt> uictoriae terminus fieret, uictos aut praesidium collis aut riui interstitium aut fossae munimen resistere pateretur Et hoc genere naturae aut cursus docti securae perpetuitatem possessionis | efficerint.>>, dans Behrends et al. 2000, p. 34-35 = Guillaumin 2005a, II, 22, p. 9.
Botteri 1992 ; Moatti 1992.
Frontinus, De agrorum qualitate, 12, dans Behrends et al. 1998, p. 8 = Guillaumin 2005b, I, 4, p. 149.
Hyginus Gromaticus, Constitutio Limitum, p. 134-138 : Agro limitato, accepturorum comparationem faciemus ad modum acceptarum, quatenus centuria capere possit aestimabimus, et in sortem mittemus. Solent enim culti agri ad pretium emeritorum aestimari. Si in illa pertica centurias ducenum iugerum fecerimus et accipientibus dabuntur iugera sexagena sena besses, unam centuriam tres accipere debebunt, in qua illis tres partes aequis frontibus determinabimus. Omnium nomina sortibus inscripta in urnam mittemus et prout exierint primam sortem centuriarum tollere debebunt. Eodem exemplo et ceteri. Quod si illis conuenerit ut conternati sortiri debeant qui tres primam centuriarum sortem accipere debeant, conternationum factarum singula sortibus nomina inscribemus. Vt si conuenerit Lucio Titio Luci filio, Seio Titi filio, Agerio Auli filio, ueteranis legionis quintae Alaudae, ex eis unum sorti nomen inscribemus et quoto loco exierit notabimus. Si conternationem urna faciet, singulis sortibus singulorum nomina inscribemus, et a primo usque ad tertium qui exierit erit prima conternatio. Sic et ceterae. Has conternationes sublata sorte quidam tabulas appellauerunt, quoniam codicibus excipiebantur, et a prima cera primam tabulam appellauerunt. Peracta deinde conternationum sortitione omnes centurias sortibus per singulas inscribemus et in urnam mittemus ; inde quae centuria primum exierit ad primam conternationem pertinebit. Sit forte centuria DDXXXV VKXLVII ; hanc ex prima tabula tres accipere debebunt. Quod in aeris libris sic inscribemus : « Tabula prima : DDXXXV VKXLVII : L. Terentio L. filio Pol(lia) iugera LXVIsz ; C. Numisio C. F. Ste(llatina) iugera LXVIsz ; P. Tarquinio Cn. F. Ter(entina) iugera LXVIsz ». Eodem exemplo et ceteras sortes. Adsignare agrum secundum legem diui Augusti « eatenus » debebimus « qua falx et arater exierit », nisi ex hoc conditor aliquid immutauerit. Primum adsignare agrum circa extremitatem oportet, ut a possessoribus uelut terminis fines obtineantur ; ex eo interiores perticae partes. Si qua compascua aut siluae fundis concessae fuerint, quo iure datae sint formis inscribemus. Multis coloniis immanitas agri uicit adsignationem, et cum plus terrae quam datum erat superesset, proximis possessoribus datum est in commune nomine compascuorum. Haec in forma similiter comprehensa ostendemus. Haec amplius quam acceptas acceperunt, sed ut in commune haberent. Multis locis, quae in adsignatione sunt concessa, et ex his compascua fundi acceperunt. Haec beneficio coloniae habent ; in forma « compascua publica Iuliensium » inscribi debent : nam et uectigal quamuis exiguum praestant. Subseciuorum omnium librum facere debebimus, ut quando uoluerit imperator, sciat quot in eum locum homines deduci possint ; aut si coloniae concessa fuerint, « concessa coloniae » in aere inscribemus. Ita si rei publicae concessa fuerint, in aere « subseciua concessa » ut « Iuliensibus » inscribemus, dans Clavel-Lévêque et al. 1996, p. 134-138 = Guillaumin 2005a, XIII, 1-XVI, 1, p. 113-116.
La deuxième formule, concessa (sc. ueteri possessori), et la dernière, reddita ueteri possessori, sont identiques dans leur contenu. Reddita commutata pro suo et reddita ueteri possessori forment une paire dans laquelle il faut distinguer la restitution au possesseur exproprié de terres qui ne sont pas les siennes, et la restitution au possesseur de ses propres terres.
Typus, comme synonyme de forma, se trouve aussi chez Siculus Flaccus, 203, dans Clavel-Lévêque et al. 1993, p. 60-61 = Guillaumin 2010, IV, 2, p. 55 et chez M. Iunius Nypsius (p. 293, 4 et 6, et p. 294, 1, 2, 5, 7, 15 et 19 Lachmann).
Siculus Flaccus aussi, dans Clavel-Lévêque et al. 1993, p. 204-209 = Guillaumin 2010, IV, 2-4, p. 55, atteste ce dépôt des archives cadastrales à Rome : … sanctuarium Caesaris respici solet. Omnium enim agrorum et diuisorum et adsignatorum formas, sed et diuisionum et adsignationum commentarios, et principatus in sanctuario habet. Qualescumque enim formae fuerint, si ambigatur de earum fide, ad sanctuarium principis reuertendum erit [« … il faut se retourner vers les archives de César. En effet, les formae des terres divisées et assignées, mais aussi les commentarii relatifs aux divisions et aux assignations, sont conservés dans les archives du principat. De quelque forma qu’il s’agisse, s’il y a un doute sur sa validité, c’est vers les archives du prince qu’il faut se retourner »].
L’existence de ce registre officiel des faveurs accordées par l’empereur à une personne privée ou à une communauté est également attestée par la mention du liber beneficiorum chez M. Iunius Nypsius, p. 295, 12-13 Lachmann.
La conservation d’une copie des documents cadastraux dans les archives municipales et sa vocation à être affichée en un lieu public ont été récemment confirmées par la découverte, sur l’emplacement du Capitole de Vérone, d’un fragment de forma : cf. Cavalieri Manasse 2000 ; puis Cavalieri Manasse 2002 (avec planches et photographies).
Hyginus Gromaticus, Constitutio Limitum, p. 144-147 : Omnes aeris significationes et formis et tabulis aeris inscribemus, « data adsignata », « concessa », « excepta », « reddita commutata pro suo », « reddita ueteri possessori », et quaecumque alia inscriptio singularum litterarum in usu fuerit et in aere permaneat. Libros aeris et typum perticae totius lineis descriptum secundum suas determinationes adscriptis adfinibus tabulario Caesaris inferemus. Et si qua beneficio concessa aut adsignata coloniae fuerint, siue in proximo siue inter alias ciuitates, in libro beneficiorum adscribemus. Et quidquid aliud ad instrumentum mensorum pertinebit non solum colonia sed et tabularium Caesaris manu conditoris subscriptum habere debebit. Typum totius perticae sic ordinabimus ut omnes mensurae actae limites et subseciuorum lineas ostendat, dans Clavel-Lévêque et al. 1996, p. 144-147 = Guillaumin 2005a, XVII, 1-5, p. 116-117.
Plin., NH, III, 25 ; Hyginus Gromaticus, Constitutio Limitum, dans Clavel-Lévêque et al. 1996, p. 27 = Guillaumin 2005a, I, 28-29.
Hyginus Gromaticus, Constitutio Limitum, p. 136-137 : Quibusdam [deinde] coloniis perticae fines, hoc est primae adsignationis, aliis limitibus, aliis praefecturae continentur. In Emeritensium finibus aliquae sunt praefecturae quarum decimani aeque in orientem diriguntur, kardines in meridianum ; sed in praefecturis Mullicensis et Turgaliensis regionis decimani habent actus XX, kardines actus XL. Nam et in alia praefectura aliter conuersi sunt limites, ut habeant in aeris inscriptionibus inter limitem nouum et ueterem iugera forte CXX : haec sunt alterius partis subseciua, dans Clavel-Lévêque et al. 1996, p. 136-137 = Guillaumin 2005a, I, 27-29, p. 83-84.
Hermon 2001, p. 257.
Siculus Flaccus, De condicionibus agrorum, 4, 49 : De quibus Domitianus finem statuit, id est possessoribus ea concessit, dans Cavel-Lévêque et al. 1993, p. 92-93 = Guillaumin 2010, IV, 49, p. 66.
CIL IX, 5420 ; Suet, Dom., 9. Après les politiques répétées de Vespasien et de Titus pour récupérer les subsécives, Domitien finit par laisser la jouissance de celles-ci à leurs possesseurs, sans les obliger à racheter lesdites terres à la valeur estimée par les services impériaux qui s’appuyaient, sans doute aucun, sur le travail des Agrimensores.
Agennius Vrbicus, De controuersiis agrorum, Th. 41 : pecuniam etiam quarundam coloniarum imperator Vespasianus exegit quae non haberent subsiciua concessa : non enim fieri poterat ut solum illud, quod nemini erat adsignatum, alterius esse posset quam qui poterat adsignare, non enim exiguum pecuniae fisco contulit uenditis subseciuis, sed postquam legationum miseratione commotus est, quia quassabatur uniuersus Italiae possessor, intermisit, non concessit, aeque et Titus imperator aliqua subsiciua in Italia recollegit, praestantissimus postea Domitianus ad hoc beneficium procurrit et uno edicto totius Italiae metum liberauit, dans Behrends et al. 2005.
Agennius Vrbicus, De controuersiis agrorum, Th. 44, dans Behrends et al. 2005.
Dio. XLVIII, 8, 5 ; Hyginus, De iure subsiciuorum, 192 et 195, dans Behrends et al. 2000, p. 140 = Guillaumin 2005a, III, 30-31, p. 30.
Frontinus, De controuersiis, 54-55, dans Behrends et al. 1998, p. 26 = Guillaumin 2005b, II, 11, p. 154.
Frontinus, De controuersiis, 54-55, cf. note supra ; Hyginus, De iure subsiciuorum, 195, op. cit., dans Behrends et al. 1998, p. 140 = Guillaumin 2005a, III, 31, p. 30 ; Hinrichs 1989, p. 140-141.
Sen., Ben., V, 24, 3 : Vetuit illi exhiberi negotium Caesar et agellos, in quibus uicinalis uia causa rixae ac litium fuerat, militi suo donauit.
Inicio de página